Rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý (PTSD) phức tạp có liên quan mật thiết với rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý nhưng có thể có thêm các triệu chứng khác. PTSD phức tạp có thể xảy ra nếu một người trải qua chấn thương lặp đi lặp lại trong một thời gian dài.
PTSD là một chứng rối loạn tâm thần có thể phát triển sau khi một người trải qua một sự kiện đau buồn. PTSD phức tạp, còn được gọi là CPTSD, có thể xảy ra nếu một người trải qua chấn thương tâm lý kéo dài hoặc lặp đi lặp lại trong nhiều tháng hoặc nhiều năm. Một người mắc bệnh này có thể gặp các triệu chứng bổ sung cho những triệu chứng xác định PTSD.
Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần, tái bản lần thứ 5 (DSM-5), một cuốn sổ tay thường được các bác sĩ tâm thần và nhà tâm lý học sử dụng, hiện không thừa nhận PTSD phức tạp là một tình trạng riêng biệt.
Tuy nhiên, Phân loại bệnh tật quốc tế của Tổ chức Y tế Thế giới, Bản sửa đổi lần thứ 11 (ICD-11), thừa nhận tình trạng này.
Bài viết này khám phá rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý phức tạp, mô tả các triệu chứng và hành vi liên quan của nó cũng như các phương pháp điều trị và quá trình phục hồi.
Rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý phức tạp là gì?
Rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý thông thường sẽ ảnh hưởng đến gần 7% người dân Hoa Kỳ vào một thời điểm nào đó trong đời. Các triệu chứng có thể là kết quả của những thay đổi trong vùng não xử lý cảm xúc, trí nhớ và tư duy. Các khu vực bị ảnh hưởng có thể bao gồm hạch hạnh nhân, hồi hải mã và vỏ não trước trán.
PTSD điển hình có thể phát sinh sau một giai đoạn sang chấn, chẳng hạn như va chạm xe hơi, động đất hoặc bị tấn công tình dục. Nó thường liên quan đến một sự kiện đau buồn duy nhất.
Mặt khác, PTSD phức tạp có liên quan đến một loạt các sự kiện sang chấn theo thời gian hoặc một sự kiện kéo dài. Các triệu chứng của PTSD phức tạp có thể tương tự nhưng lâu dài và nghiêm trọng hơn so với PTSD.
PTSD phức tạp có phải là một tình trạng riêng biệt không?
ICD-11 xác định PTSD phức tạp là một tình trạng riêng biệt, mặc dù DSM-5 hiện tại thì không. Các nghiên cứu cũng đã xác nhận sự chính xác của chẩn đoán riêng biệt về PTSD phức tạp. Ít nhất 29 nghiên cứu từ hơn 15 quốc gia đã liên tục chỉ ra sự khác biệt về triệu chứng giữa PTSD truyền thống và biến thể phức tạp của nó.
Một nghiên cứu năm 2016 bao gồm hơn 1.700 chuyên gia sức khỏe tâm thần từ 76 quốc gia tham gia cho thấy các bác sĩ lâm sàng có thể phân biệt giữa hai chẩn đoán này một cách chính xác.
Các triệu chứng của PTSD phức tạp
Một người mắc PTSD phức tạp có thể gặp các triệu chứng ngoài những triệu chứng đặc trưng cho PTSD.
Các triệu chứng phổ biến của PTSD và PTSD phức tạp bao gồm:
- tránh những tình huống nhắc họ về chấn thương
- chóng mặt hoặc buồn nôn khi nhớ lại chấn thương
- hyperarousal, có nghĩa là ở trong trạng thái bị kích hoạt liên tục
- niềm tin rằng thế giới là một nơi nguy hiểm
- mất niềm tin vào bản thân hoặc người khác
- khó ngủ hoặc khó tập trung
Những người bị PTSD hoặc PTSD phức tạp cũng có thể gặp phải:
- Tự nhìn nhận bản thân một cách tiêu cực: PTSD phức tạp có thể khiến một người nhìn nhận bản thân một cách tiêu cực và cảm thấy bất lực, tội lỗi hoặc xấu hổ. Họ thường coi mình là khác biệt với những người khác.
- Thay đổi niềm tin và thế giới quan: Những người mắc một trong hai tình trạng này có thể có quan điểm tiêu cực về thế giới và con người trong đó hoặc mất niềm tin vào những niềm tin trước đây.
- Khó khăn trong việc điều tiết cảm xúc: Những tình trạng này có thể khiến mọi người mất kiểm soát cảm xúc. Họ có thể cảm thấy tức giận hoặc buồn bã dữ dội hoặc có ý nghĩ tự tử.
- Gặp các vấn đề về mối quan hệ: Các mối quan hệ có thể bị ảnh hưởng do khó tin tưởng và tương tác cũng như do cách nhìn tiêu cực về bản thân. Một người mắc một trong hai tình trạng này cũng có thể có xu hướng phát triển các mối quan hệ không lành mạnh nếu chúng là những gì người đó đã biết trong quá khứ.
- Tự tách mình khỏi chấn thương: Một số người sống sót báo cáo mất trí nhớ hoàn toàn về chấn thương.
- Quan tâm thái quá tới kẻ bạo hành: Không có gì lạ khi bạn tập trung vào kẻ bạo hành, mối quan hệ với kẻ bạo hành hoặc trả thù cho việc lạm dụng.
Các triệu chứng của PTSD phức tạp có thể khác nhau và chúng có thể thay đổi theo thời gian. Những người mắc bệnh này cũng có thể gặp các triệu chứng khác với các triệu chứng trên.
Kích hoạt PTSD phức tạp
Những người mắc PTSD hoặc PTSD phức tạp có thể phản ứng với các tình huống khác nhau trong cuộc sống như thể họ đang hồi tưởng lại chấn thương của mình.
Tình huống cụ thể kích hoạt một người có thể là ngẫu nhiên và thay đổi tùy thuộc vào lịch sử chấn thương cụ thể của họ. Một người có thể bị kích hoạt bởi các tình huống, hình ảnh, mùi vị, cuộc trò chuyện với người khác, v.v.
Sự kích hoạt này có thể dẫn tới phản ứng chiến đấu hoặc bỏ chạy được kích hoạt bởi hạch hạnh nhân, chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc trong não.
Khi điều này xảy ra, bộ não của một người có thể nhận thấy rằng họ đang gặp nguy hiểm, ngay cả khi họ không gặp nguy hiểm. Điều này được gọi là chiếm đoạt amygdala và cũng có thể dẫn đến những thứ như hồi tưởng, ác mộng hoặc dễ bị giật mình.
Các hành vi đối phó
Những người có PTSD hoặc PTSD phức tạp có thể biểu hiện một số hành vi nhất định nhằm kiểm soát triệu chứng.
Ví dụ về các hành vi như vậy bao gồm:
- lạm dụng rượu hoặc ma túy
- tránh những tình huống khó chịu bằng cách trở thành “người chiều lòng”
- điên tiết với những lời chỉ trích không đáng kể
- tự hại
Những hành vi này có thể tiến triển như một cách để đối phó hoặc cố gắng quên đi sang chấn ban đầu và các triệu chứng của chúng ở hiện tại.
Bạn bè và gia đình của những người mắc PTSD phức tạp nên biết rằng những hành vi này có thể thể hiện cơ chế đối phó và nỗ lực giành quyền kiểm soát cảm xúc.
Để hồi phục sau PTSD hoặc PTSD phức tạp, một người có thể tìm cách điều trị và học cách thay thế những hành vi này bằng những hành vi tập trung vào chữa bệnh và tự chăm sóc bản thân.
Nguyên nhân của PTSD phức tạp
Thông thường, những người mắc PTSD phức tạp đã trải qua chấn thương kéo dài như bị lạm dụng thể chất, tình cảm hoặc tình dục liên tục.
Các ví dụ khác về chấn thương có thể gây ra PTSD phức tạp bao gồm:
- trải qua nạn buôn người
- là tù nhân chiến tranh
- sống trong một khu vực bị ảnh hưởng bởi chiến tranh
Ví dụ: trong một nghiên cứu năm 2021 về người tị nạn và người xin tị nạn, 19,4% số người tham gia phù hợp với tiêu chuẩn chẩn đoán PTSD và 49,5% phù hợp với tiêu chí chẩn đoán PTSD phức tạp.
Vì chấn thương phức tạp kéo dài, nó thường có thể bắt đầu từ thời thơ ấu. Trải nghiệm tuổi thơ đau thương, còn được gọi là trải nghiệm tuổi thơ bất lợi (ACE), có thể bao gồm:
- thời thơ ấu tiếp xúc với bạo lực, lạm dụng hoặc bỏ bê
- có thành viên trong gia đình qua đời do tự tử
- có thành viên trong gia đình nghiện chất
- rối loạn sức khỏe tâm thần trong gia đình
- có thành viên gia đình bị giam giữ
- nghèo đói trường diễn hoặc bị bỏ bê
- nơi ở bất ổn
- lớn lên trong một môi trường không an toàn hoặc nhiều tội phạm
Khoảng 61% người trưởng thành được khảo sát ở 25 tiểu bang của Hoa Kỳ cho biết đã trải qua ít nhất một ACE trong thời thơ ấu của họ. Cứ 6 người thì có 1 người cho biết họ đã trải qua 4 ACE trở lên.
Trải qua một hoặc nhiều tình huống trong số này không nhất thiết có nghĩa là một người sẽ phát triển PTSD phức tạp, nhưng một người càng trải qua nhiều ACE thì họ càng có nhiều khả năng phát triển nó.
Tác động đến các cộng đồng yếu thế
Số lượng và loại ACE mà một người gặp phải có thể phụ thuộc vào văn hóa, chủng tộc, dân tộc, tôn giáo và các yếu tố nhận dạng khác của người đó. Bất bình đẳng xã hội ở Hoa Kỳ có nghĩa là những người thuộc các nhóm bị thiệt thòi trong lịch sử có thể trải nghiệm nhiều ACE hơn.
Nghiên cứu cho thấy 61% trẻ em da đen không phải gốc Tây Ban Nha và 51% trẻ em gốc Tây Ban Nha ở Hoa Kỳ đã trải qua ít nhất một ACE, so với 40% trẻ em da trắng không phải gốc Tây Ban Nha và 23% trẻ em châu Á không phải gốc Tây Ban Nha.
Ở hầu hết các vùng của Hoa Kỳ, tỷ lệ mắc ACE cao nhất ở trẻ em da đen không phải gốc Tây Ban Nha. Nhìn chung, tỷ lệ mắc PTSD trong đời của người Da đen cao hơn so với các nhóm khác.
Bất bình đẳng xã hội và khả năng tiếp cận bảo hiểm y tế và điều trị không nhất quán cũng có nghĩa là những người thuộc các nhóm yếu thế có thể không được tiếp cận đầy đủ với điều trị sức khỏe tâm thần thích hợp, có khả năng làm cho các triệu chứng liên quan đến chấn thương trở nên tồi tệ hơn.
Làm thế nào để các bác sĩ chẩn đoán PTSD phức tạp?
ICD-11 quy định rằng bác sĩ lâm sàng phải xác định rằng một người đáp ứng tất cả các tiêu chí cho PTSD thông thường trước khi chẩn đoán PTSD phức tạp.
Ngoài ra, người đó phải thể hiện các vấn đề về tự điều chỉnh, lòng tự trọng thấp, cảm giác xấu hổ hoặc tội lỗi liên quan đến chấn thương trong quá khứ và các vấn đề trong việc duy trì mối quan hệ với người khác.
Trước khi WHO cập nhật các tiêu chí chẩn đoán cho PTSD phức tạp, các bác sĩ lâm sàng thường đã chẩn đoán những người có PTSD phức tạp với “thay đổi tính cách trường diễn sau trải nghiệm thảm khốc” hoặc mắc các rối loạn căng thẳng cực độ không biệt định khác.
Các bác sĩ lâm sàng đang nhận thức rõ hơn về sự khác biệt giữa PTSD thông thường và PTSD phức tạp. Tuy nhiên, vì PTSD phức tạp là một chẩn đoán tương đối mới nên một số bác sĩ lâm sàng vẫn có thể chẩn đoán sai.
Ví dụ, họ có thể chẩn đoán bệnh nhân có PTSD phức tạp với chứng rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) do tình trạng này có mối liên hệ chặt chẽ với chấn thương tâm lý.
Mặc dù có sự chồng chéo giữa PTSD và PTSD phức tạp, nhưng hai tình trạng này có sự khác biệt. Một nghiên cứu năm 2014 cho thấy những người mắc PTSD phức tạp thường có quan niệm tiêu cực về bản thân, trong khi những người mắc bệnh BPD có quan niệm về bản thân không ổn định và hay thay đổi.
Những người có PTSD phức tạp có thể gặp khó khăn với các mối quan hệ. Họ có thể có xu hướng tránh những người khác và cảm thấy thiếu kết nối. Mặt khác, BPD có thể khiến một người dao động giữa lý tưởng hóa và đánh giá thấp người khác. Điều này có thể dẫn đến những khó khăn trong mối quan hệ.
Điều trị PTSD phức tạp
Nghiên cứu cho thấy những người có PTSD thông thường và PTSD phức tạp có thể cần các phương pháp điều trị cá nhân hóa. Bác sĩ sẽ cần xem xét tiền sử chấn thương của một người cụ thể để đưa ra phương pháp điều trị tốt nhất.
Tuy nhiên, PTSD phức tạp có thể cần thời gian điều trị lâu hơn PTSD thông thường và nhiều biện pháp can thiệp hơn, đặc biệt là những biện pháp tập trung vào các vấn đề về khả năng tự tổ chức.
Các lựa chọn điều trị bao gồm:
Tâm lý trị liệu
Tâm lý trị liệu có thể diễn ra trên cơ sở một đối một hoặc trong một nhóm.
Ban đầu, trị liệu sẽ tập trung vào việc ổn định người đó để họ có thể:
- giải quyết cảm xúc của họ, bao gồm cả sự ngờ vực và thế giới quan tiêu cực
- cải thiện kết nối của họ với những người khác
- đối phó một cách thích ứng với hồi tưởng và lo lắng
Nhà trị liệu có thể sử dụng một số loại trị liệu tập trung vào chấn thương, bao gồm liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) hoặc liệu pháp hành vi biện chứng (DBT).
CBT tập trung vào việc thay thế các kiểu suy nghĩ tiêu cực bằng những kiểu suy nghĩ hữu ích hơn.
DBT giúp mọi người đối phó với căng thẳng, thôi thúc tự làm hại bản thân cũng như những ý nghĩ và hành vi tự tử.
Giải mẫn cảm và tái xử lý chuyển động mắt
Giải mẫn cảm và tái xử lý chuyển động mắt (EMDR) là một kỹ thuật có thể giúp những người có PTSD hoặc PTSD phức tạp.
Sau khi chuẩn bị và thực hành, nhà trị liệu sẽ yêu cầu người đó nhớ lại ký ức đau buồn. Nhà trị liệu sẽ di chuyển một ngón tay từ bên này sang bên kia và người đó sẽ dõi theo chuyển động bằng mắt của họ.
Khi có hiệu quả, quá trình này giúp giải mẫn cảm cho người đó với chấn thương để cuối cùng họ có thể nhớ lại ký ức mà không có phản ứng bất lợi mạnh mẽ với nó.
EMDR đang gây tranh cãi vì cơ chế hoạt động chính xác của nó vẫn chưa rõ ràng.
Tuy nhiên, một số hướng dẫn, bao gồm cả hướng dẫn của Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ, khuyến nghị EMDR như một phương pháp điều trị PTSD trong một số điều kiện nhất định.
Họ cũng cho biết việc xác nhận hiệu quả của EMDR đối với chấn thương sẽ cần nhiều nghiên cứu hơn.
Liệu pháp tiếp xúc kéo dài
Tiếp xúc kéo dài (PE) là một phương thức trị liệu khác cho PTSD. Nó là một phần của CBT và xoay quanh ý tưởng rằng những người mắc PTSD sẽ vô thức tránh bất cứ điều gì gợi nhớ đến những trải nghiệm đau buồn của họ.
Mục tiêu của PE là giảm thiểu việc trốn tránh những ký ức đau buồn và giúp người đó ít phản ứng nghiêm trọng hơn với những ký ức và tác nhân gây ra sang chấn.
PE thường bao gồm hai phần: tiếp xúc tưởng tượng và tiếp xúc thực tế. Tiếp xúc với trí tưởng tượng liên quan đến việc thảo luận về các sự kiện đau thương với nhà trị liệu ở thì hiện tại và vượt qua những cảm xúc mà điều này gây ra.
Trong quá trình tiếp xúc thực tế, người đó phải đối mặt với các kích thích gây ra bên ngoài liệu pháp như một phần của kế hoạch mà họ đã đồng ý với nhà trị liệu của mình.
Thuốc
Một số loại thuốc điều trị trầm cảm có thể làm giảm các triệu chứng của PTSD phức tạp. Những loại thuốc này có thể đặc biệt hiệu quả khi kết hợp với tâm lý trị liệu.
Một người có thể dùng thuốc trong thời gian ngắn hoặc dài hạn, tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng và hiệu quả của liệu pháp.
Bác sĩ có thể kê toa một trong những loại thuốc chống trầm cảm sau đây cho PTSD phức tạp:
- fluoxetin (Prozac)
- paroxetin (Paxil)
- sertralin (Zoloft)
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng trong các trường hợp PTSD mãn tính, việc sử dụng cannabidiol có thể giúp giảm các triệu chứng. Tuy nhiên, cần nhiều nghiên cứu hơn để xác định tính hiệu quả và an toàn của nó theo thời gian.
Sống chung với PTSD phức tạp
Bị PTSD phức tạp có thể đáng sợ. Nó có thể gây ra cảm giác xa lạ và cô lập.
Những người sống chung với PTSD phức tạp có thể tìm kiếm sự hỗ trợ từ các tổ chức hiểu về tình trạng này.
PTSD phức tạp có thể ảnh hưởng đến lòng tin của một người đối với người khác. Có thể hữu ích khi tham gia một nhóm hỗ trợ, trực tiếp hoặc trực tuyến, để kết nối với những người khác có trải nghiệm tương tự.
Cố gắng tham gia vào các hoạt động hàng ngày có thể là một bước quan trọng đối với những người hướng tới cuộc sống cân bằng, lành mạnh.
Tuy nhiên, những người mắc PTSD phức tạp đôi khi có thể gặp khó khăn trong việc hoàn thành các công việc và hoạt động hàng ngày. Đặt mục tiêu có thể đạt được trong những lĩnh vực này có thể cải thiện tâm trạng tổng thể và giảm bớt mức độ nghiêm trọng cũng như tần suất của các triệu chứng.
Những hoạt động này có thể bao gồm:
- Tập thể dục thường xuyên
- Ăn một chế độ ăn uống lành mạnh
- Hạn chế uống rượu, hút thuốc và caffein
- Tình nguyện
- Tập trung vào việc tăng cường mối quan hệ với những người hỗ trợ
- Có một sở thích
- Thiền
- Thực hành chánh niệm
Phục hồi và triển vọng
Phục hồi từ PTSD phức tạp cần có thời gian. Đối với một số người, tình trạng này có thể đặt ra những thách thức suốt đời. Tuy nhiên, nghiên cứu cho thấy điều trị tập trung vào chấn thương kéo dài có thể giúp giảm đáng kể các triệu chứng.
Một mục tiêu của điều trị là cố gắng phát triển hoặc lấy lại cảm giác tin tưởng vào người khác và thế giới. Điều này có thể mất thời gian, nhưng tham gia vào các mối quan hệ lành mạnh là một bước tích cực.
Với liệu pháp, thuốc men và thay đổi lối sống phù hợp, mọi người có thể kiểm soát hoặc giảm các triệu chứng và cải thiện sức khỏe tổng thể của họ.
Biên tập: Keira Ngo
Ảnh: Annie Sprat
Nguồn:
https://www.medicalnewstoday.com/articles/322886
Đọc thêm:
https://tamlyhoc101.com/chan-thuong-tam-ly-lien-the-he-duoc-to-tien-ta-truyen-lai-the-nao-20230331
https://tamlyhoc101.com/chan-thuong-tam-ly-lien-the-he-la-gi-va-lam-sao-de-chua-lanh-20230321
https://tamlyhoc101.com/di-san-ma-chan-thuong-tam-ly-de-lai-20230316
